Natuurlijke landschappen als kustverdediging
Klimaatverandering, zeespiegelstijging, kustverdediging en bouwen met de natuur. Allemaal begrippen die de laatste jaren een vanzelfsprekende combinatie zijn geworden. In een podcast1) vertelt Tjeerd Bouma, werkzaam bij het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee, uitgebreid over zijn innovatieve onderzoek op dit gebied en de toepassing daarvan. Wat betekent dat precies voor de Nederlandse kust? Ik praat hierover verder, op afstand, met Tjeerd Bouma en Gerben Ruessink, biogeomorfologen en collega hoogleraren aan de Universiteit van Utrecht.
Biogeomorfologie
In de oratie van Tjeerd2) vind ik de volgende definitie: “Biogeomorfologie gaat over landschapsvormende processen (geomorfologie) waarbij de biologie (bio) een belangrijke rol speelt.” Een snel groeiend vak.Zowel Tjeerd als Gerben doen al jaren fundamenteel onderzoek naar verbetering van de kustverdediging met behulp van de natuur. Terwijl Gerben zich vooral richt op de ontwikkeling van stranden en duinen en veel onderzoek doet op het gebied van wind en vegetatie, is Tjeerd de man van de gebieden voor de dijken: kwelders of schorren en getijdeplaten. Beiden vinden het bijzonder dat ze met fundamentele vragen bezig zijn die direct een toepassing krijgen.
Het gaat om de combinatie
De onderzoekers laten me weten, dat het voor hen al een lange tijd duidelijk is dat het concept ‘bouwen met de natuur’ dé manier zou zijn om de kustverdediging toekomstbestendig te maken. “De versnelling kwam, toen de technische mensen en met name de baggeraars zich achter deze inzichten schaarden”, begint Tjeerd. We kunnen weliswaar nog lang verder met het verhogen van dijken en het bouwen van nieuwe kunstwerken, maar door met de natuur te bouwen kan het efficiënter en veiliger. En, niet onbelangrijk, het heeft ook een meerwaarde, omdat zowel de natuur als de recreatie er baat bij hebben. “Het is op het moment zelfs zo,” vervolgt Tjeerd, “dat het bij de nieuwste kustontwerpen steeds vaker gaat over de combinatie veiligheid en natuur”.
Hoe zit dat met de duinen?
Duinen zijn typisch biogeomorfologische structuren: het gaat feitelijk om hopen zand, waar planten in groeien die het zand opvangen en die daardoor steviger en hoger worden en zo een duinlandschap vormen.
“In de duinen,” vertelt Gerben, “maken we een onderscheid tussen de kustverdediging die vooral te maken heeft met de voorste duinenrij en de droge duinen daarachter.” Zo is de Zandmotor bij Den Haag een project waar het vooral om de kustveiligheid gaat, terwijl de sleuven van de Noordwest Natuurkern bij Bloemendaal in eerste instantie bedoeld zijn voor dynamisering van de duinen en de biodiversiteit. “Het eerste project is dus echt een voorbeeld van bouwen mét de natuur, het tweede kan je meer een voorbeeld noemen van bouwen vóór de natuur,” licht hij verder toe. “En de duinen bij Bloemendaal worden er op de lange termijn ook robuuster en daardoor veiliger door. Dat is een mooie bijvangst.”
Dik voorland
Kwelders of schorren zijn ook biogeomorfologische structuren en zij werken bijna hetzelfde als duinen. Hier gaat het om planten die het water remmen, waardoor de modder uit het water zakt, zodat er op den duur een dikke laag zand en klei vóór de dijken ontstaat. Hoge golven worden hierdoor geremd.
“We zijn heel veel van die natuurlijke ecosystemen kwijtgeraakt. Dat zie je over de hele wereld. Mensen wonen graag aan de kust en hebben daar ruimte nodig. Dat gaat ten koste van die systemen. Overal gaat het nu om de vraag: hoe krijgen we ze terug?”
Het restaureren van deze ecosystemen mislukte tot nu toe heel vaak. Er wordt nu vooral ingezet op het begrijpen van hoe het vestigingsproces van planten, die het sediment vastleggen, in de natuur werkt. “Daar zijn we een heel eind mee. Nu gaat het erom deze kennis te vertalen naar de restauratie op grote schaal en overal ter wereld,” vervolgt Tjeerd zijn verhaal. “Met engineering kunnen we de natuurlijke vestigingsprocessen faciliteren en ecosysteemherstel versnellen. De afgelopen tien jaar zijn daar grote stappen in gezet.”
Klimaatverandering en kustverdediging
De zeespiegel zal stijgen. Alleen weten we nog niet hoeveel dat zal zijn en wanneer dat gaat gebeuren. Slechts één op de vijf Nederlanders maakt zich er echt druk om. We voelen ons veilig achter onze duinen en dijken en lijken ervan uit te gaan dat we dat blijven. Klopt dat?
“De kans dat we winnen in een loterij is kleiner dan de kans dat weoverstroomd worden”, zegt Tjeerd lachend. “En toch voelen we ons heel veilig. Ik maak me er geen zorgen over. We hebben een uitzonderlijk goed monitoringsysteem dat alles in de gaten houdt en er is veel kennis in Nederland. Sinds de Middeleeuwen doen we niet anders dan pompen, dijken bouwen en land winnen op de zee. Maar ik weet wel dat, als de dijk doorbreekt, ik naar zolder moet om veilig te zijn.”3)
“Onze duinen zijn 20 tot 25 meter hoog. Dat is op wereldschaal heel hoog. Bij kustveiligheid gaat het vooral om het voorduin. Daar hebben bijvoorbeeld zandsuppleties invloed. De duinen zijn nu prima in orde en er wordt inderdaad goed op gelet of dat de komende decennia zo blijft. Er is een Deltaprogramma en een Deltacommisaris. De zeespiegelstijging op zich maakt voor de duinen niet zoveel uit. Duinen slaan immers pas af als er stormen en hoge golven zijn. Maar een hogere zeespiegel betekent wel dat de duinen in de toekomst ook aangevallen kunnen worden door golven die de duinen nu niet bereiken,” legt Gerben uit, “daarom is zo’n zandbuffer als bij de sleuven van de Noordwest Natuurkern extra nuttig.”
“Het gaat in de toekomst bij het kustklimaat om drie typen stress: warmtestress, zeespiegelstijging en stormfrequentie. De nieuwe systemen moeten daar tegen bestand zijn,” voegt Tjeerd toe.
Interessant vakgebied
Tjeerd en Gerben praten gepassioneerd over hun vak. Ze vinden het uitdagend, innovatief en creatief. Hun onderzoek is wereldwijd van belang en ze waarderen het zeer dat er meer en meer in interdisciplinaire teams gewerkt wordt. En… het liefst zijn ze buiten, daar waar het gebeurt.
Tekst: Annelies Boutellier
Annelies Boutellier is redacteur van DUIN
1) podcastserie ‘Goede gesprekken’ van Lex Bohlmeijer voor de Correspondent
2) Oratie Tjeerd Bouma Universiteit Utrecht 20 november 2019 https://www.uu.nl/sites/default/files/oratie_tjeerd_bouma.pdf
3) voor iedereen te vinden op www.overstroomik.nl
Dit artikel verscheen in ons kwartaalblad Duin. Wilt u meer weten over de Nederlandse kust? Word donateur en ontvang Duin voortaan elk kwartaal. Of vraag een gratis proefexemplaar aan.
