De eerste melding is pas veertien jaar oud, maar nu hebben we al van meer dan vijftig plaatsen vondsten van de helmkoraalzwam. Dat is een goede aanleiding om de in de duinen voorkomende koraalzwammen eens in het zonnetje te zetten.
Koraalzwammen zijn prachtige paddenstoelen met een sterk vertakt vruchtlichaam. In Nederland zijn er ongeveer dertig soorten. Een deel daarvan komt ook voor in de duinen en twee soorten zelfs uitsluitend. Dat er ook in de helmduinen van de zeereep koraalzwammen groeien was tot vijftien jaar geleden zo goed als onbekend. Op zich is dat niet verrassend want de zeereep is vrijwel overal in ons land niet toegankelijk en daar werd vrijwel geen paddenstoelenonderzoek gedaan. Dat laatste is fors veranderd sinds de start van het landelijke meetnet zeereeppaddenstoelen in 2014. Dat meetnet levert een schat aan verspreidingsgegevens op van een zestigtal in de zeereep groeiende paddenstoelen.
Helmkoraalzwam
De helmkoraalzwam is drie tot zeven centimeter hoog en heeft een doorsnede tot zes centimeter. Vooral jonge exemplaren zijn deels prachtig vleeskleurig roze. De helmkoraalzwam groeit aan de basis van pollen helm en leeft van de verdorde bladscheden en afgestorven wortels van de helm. De soort is voor het eerst genoemd in een Deense publicatie uit 1999 en de oudst bekende waarneming uit Nederland stamt uit 2011, van Rottumeroog om precies te zijn. Toch is het zeer waarschijnlijk dat de soort ook voor die tijd al in de Nederlandse helmduinen voorkwam. Mogelijk zijn eerdere vondsten verward met de er heel erg op lijkende soort rechte koraalzwam. De rechte koraalzwam groeit op (begraven) hout en de helmkoraalzwam groeit zoals de naam al zegt op helm. Maar zoals vaker in de natuur bevestigt een uitzondering de regel: er is minstens één door DNA bevestigde waarneming van rechte koraalzwam op helm. Voor het op naam brengen van koraalzwammen is vrijwel altijd microscopisch onderzoek nodig. Vooral de precieze vorm en grootte van de sporen en de vorm van kristallen op strengen van de ondergrondse schimmeldraden (de zwamvlok) zijn van belang voor de soortherkenning.
Beide soorten lijken volgens kenners zo sterk op elkaar, dat ze alleen met DNA onderscheiden kunnen worden. Zelf denk ik daar anders over. De helmkoraalzwam heeft jong een prachtige roze zweem in de takken terwijl bij jonge rechte koraalzwammen gele kleuren overheersen. Mijns inziens zijn de takken ook niet zo recht als bij de rechte koraalzwam. Het verspreidingskaartje laat zien dat de helmkoraalzwam langs de hele Nederlandse kust voorkomt. Wie hem met eigen ogen wil aanschouwen, maakt het meeste kans op de Waddeneilanden en de Kwade Hoek, gebieden waar je als wandelaar in de zeereep of helmduinen mag komen. De soort is vooral van half oktober tot begin december te vinden. De helmkoraalzwam staat vrij laag in de helmduinen, soms op plekken waar met stormvloed zout water kan komen.
Steppekoraalzwam
Een tweede koraalzwam die uitsluitend in de duinen voorkomt is de steppekoraalzwam. De steppekoraalzwam groeit in open, mosrijke duingraslanden, vooral tussen klauwtjesmos. Deze soort is meestal een tot drie centimeter hoog, veel lager dus dan de helmkoraalzwam. Hij heeft een vuilgele kleur, soms met een olijfzweem. De takken zijn kort en vaak zijdelings iets afgeplat. Ook van deze soort zijn alle waarnemingen van na 2010, maar dat komt omdat hij vroeger niet onderscheiden werd van de groenwordende koraalzwam. Oudere waarnemingen staan nog onder die naam. De steppekoraalzwam is met circa honderd vindplaatsen minder zeldzaam dan de helmkoraalzwam. Vreemd genoeg ontbreekt de steppekoraalzwam volledig in de duinen van de Zuid-Hollandse eilanden en Zeeland.
Ook buiten de duinen
De anijskoraalzwam is overwegend wit en ruikt vanzelfsprekend sterk naar anijs. Deze zeer zeldzame soort kan vrij groot worden. Hij komt voor in open duin en in duinbossen. De soort heeft kennelijk een voorkeur voor duinen. Van de tweeëntwintig bekende vindplaatsen zijn er maar liefst zestien uit de duinen, vier uit het binnenland en nog twee aan de rand van de vroegere Zuiderzee.
Onder meidoorns staat soms de stoere koraalzwam. Deze soort komt ook in het binnenland voor. Stoere koraalzwammen zijn wat hoger en slanker vertakt dan de steppekoraalzwam, maar hebben wel vergelijkbare vuilgele kleuren.
De groenwordende koraalzwam, genoemd bij de steppekoraalzwam, komt vooral voor in naaldbossen, in het duin en in het binnenland. De rechte koraalzwam, vermeld bij de helmkoraalzwam, is een algemene paddenstoel, zowel landelijk als in de duinen. Hij komt vooral in bossen en struweel voor en kan beduidend groter worden dan andere soorten.
Koraalvormige paddenstoelen
Niet alle paddenstoelen met koraalvormig vertakte vruchtlichamen zijn echte koraalzwammen. In de loop van de evolutie is de koraalvorm bij paddenstoelen meermalen ontstaan. In de groep van de knotszwammen vinden we de koraaltjes en de sikkelkoraalzwam. De sikkelkoraalzwam is een mooie, knalgele paddenstoel, die vaak in grote aantallen in graslanden groeit. De soort is nauw verwant aan onvertakte soorten zoals de gele en de fraaie knotszwam. In de kalkrijke duinen groeit de sikkelkoraalzwam vooral op plekken waar sprake is van oppervlakkige ontkalking. Het meest kenmerkende van de sikkelkoraalzwam is de topvertakking in twee korte, kromme takjes die samen doen denken aan een sikkel.
Koraaltjes komen eveneens in graslanden voor en zijn slanker en ijler vertakt dan echte koraalzwammen. Van het oranjegele koraaltje is de helft van alle vindplaatsen in duingraslanden. De crème tot grauwwitte soorten – bezemkoraaltje en ivoorkoraaltje – groeien zowel in duin- als in binnenlandse graslanden. Het lila koraaltje (paarslila) is vooral bekend uit het binnenland. Het kleverig koraalzwammetje is helemaal een buitenbeentje. Hij hoort tot de trilzwammen en is verwant aan het gele hoorntje en aan de oranje druppelzwam. Hij groeit op rottend naaldhout, vooral op stobben van naaldbomen. Ook deze soort kan zowel in de duinen als in de rest van Nederland gevonden worden.
Al met al loont het dus zeker de moeite om in de duinen in de herfst ook uit te kijken naar koraalvormig vertakte paddenstoelen.
Tekst: Leo Jalink, Leo is gastonderzoeker bij Naturalis en doet al ruim vijfenveertig jaar paddenstoelenonderzoek in de duinen
Dit artikel verscheen in Duin. Wil je meer weten over de ontwikkelingen langs de Nederlandse kust? Word donateur en ontvang Duin voortaan elk kwartaal. Of vraag een proefexemplaar aan.
