Auteur: Gert van der Laan
’50 jaar topnatuur’, is het motto van het jubileum dat Natuurmonumenten viert met het Zwanenwater. Dit gebied tussen Petten en Callantsoog kwam in 1973 na een nationale inzamelingsactie in eigendom van de Vereniging natuurmonumenten. Natuurmonumenten viert dit jubileum met een fototentoonstelling, fotowandelingen en bijzondere excursies.
Rust en ongereptheid
Het Zwanenwater is bijzonder door de grote verschillen in leefomgevingen op een relatief kleine oppervlak: hoog – laag, droog – nat, warm – koud, zonnig – schaduwrijk. Hierdoor komen er veel verschillende planten- en diersoorten voor, zoals 12 soorten orchideeën, parnassia, dop- en struikheide, heivlinder en heidelibel, de zandhagedis, rugstreeppad,
blauwborst, baardman en zo meer. Er zijn duinen, heide, graslanden, moerassen, bosjes, poeltjes en twee duinmeren. Opvallend is de rust in het gebied: overheersend zijn de geluiden van vogels en kikkers. Ik bezocht de fototentoonstelling, maakte een rondwandeling langs bloeiende gaspeldoorns en gele dotterbloemen. En sprak met Mariska van der Leij, boswachter in dit gebied, over de jubileumactiviteiten, het complexe beheer en het verdwijnen van de lepelaars.
Van jagersdomein naar natuurmonument
Het Zwanenwater is een jong duingebied met de twee grootste duinmeren van Nederland: het gevolg van een kleilaag van tweeëneenhalve meter diepte die moeilijk doordringbaar is. In de 19 e eeuw bestonden plannen om de natte duinvalleien te ontwateren, het terrein af te vlakken en geschikt te maken voor aardappelteelt. Dit ging niet door omdat de grond te schraal bleek en de investeringen te kostbaar.
Het Zwanenwater werd privé jachtterrein van de Haarlemse industrieel Prévinaire, die het inrichtte voor de fazantenjacht; met grote rennen om ze te fokken (fazanteriën) en poelen om de fazanten te laten drinken. Er werd gemaaid: het hooi werd verkocht aan bollenboeren die het gebruikten om bollenvelden af te dekken. Dubbel winst, want het maaisel leverde geld op én er was vrij schootsveld voor de jacht. Om het beheer te bekostigen werden jachtrechten en visrechten verkocht, een kleiduivenschietbaan ingericht en er werden rondritten met paard en wagen georganiseerd. Voor het fotograferen van de broedende lepelaars werd 150 gulden gevraagd!
Actie behoud ‘zwanenwater, voor nu en later’
De lepelaar sierde ook de poster van de actie tot behoud Zwanenwater, 50 jaar geleden. ‘Het laat de mens van nu gelukkig niet meer onverschillig dat er zoveel natuur in ons land verloren gaat’ luidt een zin uit de tekst bij de affiche van de inzamelingsactie in 1972. Er werd bijna een miljoen gulden bij particulieren opgehaald voor de aankoop van het Zwanenwater. De rest werd bijgepast door Rijk en Provincie, waardoor het kon worden overgedragen aan Natuurmonumenten voor een bedrag van 5.495.000 gulden.
Vanaf dat moment kreeg natuurbeheer prioriteit. De pachtovereenkomsten voor jagen en vissen werden ingetrokken en er werd begonnen met de benodigde herstelwerkzaam-heden. Een groot deel van het gebied werd afgesloten voor het publiek en er werden wandelroutes met vier vogelkijkpunten ingericht. In 1988 kreeg het gebied de status van internationaal Wetland en in 2007 werd het aangewezen als Natura 2000 gebied.
De stikstofdruk en de sterke achteruitgang van de konijnenstand maakt actief beheer als maaien, plaggen en het verwijderen van struiken en bomen steeds harder nodig om het open karakter van het duin te behouden. Grazers worden ingezet: Blonde d’Aquitaine koeien en Kempische heideschapen. Ook vele vrijwilligers helpen mee in het beheer. Slib uit de meren is uitgebaggerd waardoor de waterkwaliteit is verbeterd en allerlei water- en oeverplanten zich ontwikkeld hebben.
Jubileumactiviteiten
In de Zwarte Schuur op de parkeerplaats van het Zwanenwater is een fototentoonstelling over het gebied ingericht, en via een fotowandeling kun je kennis maken met de flora en fauna, hun leefgebied en de samenhang met het beheer, maar ook met de geschiedenis van het Zwanenwater. De fototentoonstelling is tot en met oktober 2023 te bezichtigen. De fotowandeling met de fascinerende wereld van de plant- en diersoorten van het Zwanenwater leidt langs de goed begaanbare rondwandeling rond het Eerste Water. Er zijn ook jubileum excursies georganiseerd. Uitnodigend dus voor een (hernieuwd) bezoek aan dit prachtige en bijzondere natuurmonument. Zie de website van Natuurmonumenten.
Een bufferzone om het zwanenwater?
Met herinrichting van de Uitlandse polder in 2015 heeft Natuurmonumenten een bufferzone aan de Noordzijde van het Zwanenwater gecreëerd. Een buffer voor de waterstand en de recreatiedruk. De Uitlandse Polder is teruggebracht naar de situatie van 1600, toen de polder nog niet was drooggelegd. Oude waterlopen zijn hersteld en niet te missen zijn de nolletjes, de opgewaaide duintjes. Er is een mooie wandelroute uitgezet waardoor recreanten naar de Uitlandse polder gelokt worden (gratis toegang, honden mogen mee aan de lijn). Aan de Oostkant van het Zwanenwater is een kwelscherm geplaatst om verdroging van het gebied tegen te gaan. Om ook aan de oostkant van het Zwanenwater een bufferzone te creëren zou een strook van 100-200 m noeten worden aangekocht.
En de lepelaars?
In 1932 wees Jac. P. Thijsse als lid van de Commissie Drinkwatervoorziening Westen des Lands op de bijzondere flora en fauna van het Zwanenwater. Hij meldde dat er circa 1200 broedparen lepelaars waren, waarmee het de grootste lepelaarkolonie in West-Europa was. Het aantal genoemde lepelaars was wat overdreven, maar tot drinkwaterwinning in het Zwanenwater is het nooit gekomen. Op dit moment zitten er geen broedparen van de lepelaar meer in het gebied. Mariska van der Leij noemt als oorzaken: de vos, de verdringing door aalscholvers, maar ook beschikbaarheid van alternatieven zoals de vossenvrije Waddeneilanden en het Balgzand. Het gaat best goed met de lepelaars in Nederland, maar als icoon van het Zwanenwater zijn ze verdwenen.
Verder lezen en kijken
- Rolf Roos (redactie): Duinen en mensen: Noordkop en Zwanenwater (2011). ISBN: 9789080815841 Over archeologie, natuur en historie.
- Jos Lap (2020) https://duinbehoud.nl/zwanenwater-is-nederland-in-het-klein/ een mooie impressie van dit gebied in Duin
- Vroege Vogels TV over het Zwanenwater – Uitzending van 03-09-2021
